Piwulang Pupuh Gambuh

Samengko ingsun tutur

Sembah catur supaya lumuntur

Dhihin raga, cipta, jiwa, rasa, kaki

Ing kono lamun tinemu

Tandha nugrahaning Manon

Sembah raga punika

Pakartine wong amagang laku

Susucine asarana saking warih

Kang wus lumrah limang wektu

Wantu wataking weweton

Inguni uni durung

Sinarawung wulang kang sinerung

Lagi iki bangsa kas ngetokken anggit

Mintokken kawignyanipun

Sarengate elok elok

Thithik kaya santri Dul

Gajeg kaya santri brai kidul

Saurute Pacitan pinggir pasisir

Ewon wong kang padha nggugu

Anggere padha nyalemong

Kasusu arsa weruh

Cahyaning Hyang kinira yen karuh

Ngarep arep urub arsa den kurebi

Tan wruh kang mangkono iku

Akale kaliru enggon

Yen ta jaman rumuhun

Tata titi tumrah tumaruntun

Bangsa srengat tan winor lan laku batin

Dadi nora gawe bingung

Kang padha nembah Hyang Manon

Lire sarengat iku

Kena uga ingaran laku

Dhingin ajeg kapindone ataberi

Pakolehe putraningsun

Nyenyeger badan mrih kaot

Wong seger badanipun

Otot daging kulit balung sungsum

Tumrah ing rah memarah

Antenging ati

Antenging ati nunungku

Angruwat ruweding batos

Mangkono mungguh ingsun

Ananging ta sarehne asnafun

Beda beda panduk pandhuming dumadi

Sayektine nora jumbuh

Tekad kang padha linakon

Nanging ta paksa tutur

Rehne tuwa tuwase mung catur

Bok lumuntur lantaraning reh utami

Sing sapa temen tinemu

Nugraha geming kaprabon

Samengko sembah kalbu

Yen lumintu uga dadi laku

Laku agung kang kagungan Narapati

Patitis tetesing kawruh

Meruhi marang kang momong

Sucine tanpa banyu

Mung nyunyuda mring hardaning kalbu

Pambukane tata titi ngati ati

Atetep telaten atul

Tuladan marang waspaos

Mring jatining pandulu

Panduk ing ndon dedalan satuhu

Lamun lugu legutaning reh maligi

Lageane tumalawung

Wenganing alam kinaot

Yen wus kambah kadyeku

Sarat sareh saniskareng laku

Kalakone saka eneng ening eling

Ilanging rasa tumlawung

Kono adiling Hyang Manon

Gagare ngunggar kayun

Tan kayungyun mring ayuning kayun

Bangsa anggit yen ginigit nora dadi

Marma den awas den emut

Mring pamurunging kalakon

Samengko kang tinutur

Sembah katri kang sayekti katur

Mring Hyang Sukma sukmanen saari ari

Arahen dipun kacakup

Sembaling jiwa sutengong

Sayekti luwih perlu

Ingaranan pepuntoning laku

Kalakuwan tumrap kang bangsaning batin

Sucine lan awas emut

Mring alaming lama maot

Ruktine ngangkah ngukut

Ngiket ngruket triloka kakukut

Jagad agung ginulung lan jagad alit

Den kandel kumadel kulup

Mring kelaping alam kono

Kaleme mawi limut

Kalamatan jroning alam kanyut

Sanyatane iku kanyatan kaki

Sejatine yen tan emut

Sayekti tan bisa awor

Pamete saka luyut

Sarwa sareh saliring panganyut

Lamun yitna kayitnan kang mitayani

Tarlen mung pribadinipun

Kang katon tinonton kono

Nging away salah surup

Kono ana sajatining urub

Yeku urub pangareb uriping budi

Sumirat sirat narawung

Kadya kartika katonton

Yeku wenganing kalbu

Kabukane kang wengku winengku

Wewengkone wis kawengku neng sireki

Nging sira uga kawengku

Mring kang pindha kartika byor

Samengko ingsun tutur

Gantya sembah ingkang kaping catur

Sembah rasa karasa wosing dumadi

Dadine wis tanpa tuduh

Mung kalawan kasing batos

Kalamun durung lugu

Aja pisan wani ngaku aku

Antuk siku kang mangkono iku kaki

Kena uga wenang muluk

Kalamun wus padha melok

Meloke ujar iku

Yen wus ilang sumelanging kalbu

Amung kandel kumandel

Amarang ing takdir

Iku den awas den emut

Den memet yen arsa momot

Pamoting ujar iku

Kudu santosa ing budi teguh sarta sabar tawekal legaweng ati

Trima lila ambeg sadu

Weruh wekasing dumados

Sabarang tindak tanduk

Tumindake lan sakadaripun,

Den ngaksama kasisipaning sesami,

Sumimpanga ing laku dur,

Hardaning budi kang ngrodon.

Dadya weruh iya dudu,

Yeku minangka pandaming kalbu,

Ingkang buka ing kijab bullah agaib,

Sesengkeran kang sinerung,

Dumunung telenging batos.

Rasaning urip iku,

Krana momor pamoring sawujud,

Wujudollah sumrambah ngalam sakalir,

Lir manis kalawan madu,

Endi arane ing kono.

Endi manis endi madu,

Yen wis bisa nuksmeng pasang semu,

Pasamoaning hebing kang Mahasuci,

Kasikep ing tyas kacakup,

Kasat mata lair batos.

Ing batin tan kaliru

Kedhap kilap liniling ing kalbu,

Kang minangka colok celaking Hyang Widhi,

Widadaning budi sadu,

Pandak panduking liru nggon.

Nggonira mrih tulus,

Kalaksitaning reh kang rinuruh,

Nggyanira mrih wiwal warananing gaib,

Paranta lamun tan weruh,

Sasmita jatining endhog.

Putih lan kuningipun,

Lamun arsa titah,

titah teka mangsul,

Dene nora mantra-mantra yen ing lair,

Bisa aliru wujud,

Kadadeyane ing kono.

Istingarah tan metu,

Lawan istingarah tan lumebu,

Dene ing njro wekasane dadi njawi,

Rasakna kang tuwajuh,

Aja kongsi kabasturon.

Karana yen kebanjur,

Kajantaka tumekeng saumur,

Tanpa tuwas yen tiwasa ing dumadi,

Dadi wong ina tan weruh,

Dheweke den anggep dayoh

Piwulang

Piwulang Saking Pupuh Gambuh Serat Wedhatama 48.

wulangan tentang papat macam sembah (sembah papat), yaiku sembah raga, cipta,

jiwa, karo rasa. ajaran bab sekawan macem sembah (sembah papat) , inggih

kuwi sembah raga, cipta jiwa lan rasa. sembah raga dipunanggep dadi tahapan

kangge anyak perjalanan. ana jero islam sembah kasebat ana jero

tahap/tingkatan syariat. ajaran sembah kalbu (cipta) sing bilih

dipunlampahaken loro [karo] rutin aju [arep] dadi ritual payu,

manfaatipun inggih kuwi angsal ngendalikaken hawa lan nafsu ajaran sembah

sukma, inggih kuwi sembah sing dipunlampahaken saben wektu lan inggih kuwi

ritual perjalanan pungkasan. ajaran sembah rasa, sing loro sembah puniki

ajeng[badhe] mahami hakikat kegesangan. orang kudu senantiasa sentosa lan

gadhah budi teguh, kudu kanti, tawakal, ikhlas, lan nerima kabeh keadaanipun.

Piwulang Saking Pupuh Gambuh Serat Wedhatama Bait Teng 49-57.

Wucalan sembah raga ingkang dianggap dados tahapan badhe miwiti margi

(sak-werni thariqat) (amagang pajeng). pangresikipun kaliyan tirta sami kaliyan

bersuci sadereng sholat kaping gangsal sadinten (sesucine asarana saking warih,

kang wus lumrah limang wektu).wonten tahapan menika, priyantun tergesa-gesa

kersa pirsa cahaya tuhan (kesesepan arsa weruh, pan cahyaning hyang), sayangipun

dereng saged. tahapan menika kawastanan syariat, ritualnya dipuntumindakaken

kaliyan tetap kaliyan tlatos.

Piwulang Saking Pupuh Gambuh Serat Wedhatama 56-62.

Wucalan sembah kalbu (cipta) ingkang menawi dipuntumindakaken saupakara

lajeng-nglajeng badhe dados ritual (pajeng). pangresikipun tanpa tirta,

mbentenaken kaliyan mengendalikan hawa nafsu (sesucine tanpa banyu, hamung

nyuda mring hardaning kalbu). menawi dipuntumindakaken kaliyan sae, priyantun

badhe wonten wonten kawontenan batos ingkang remang-remang utawi

sayup-sayup (tumalawung)kaliyan kelukaripun alam ingkang wonten inggil. wonten

tahapan menika syaratnya yaiku kantos wonten samukawis tindakan kaliyan

kalampahanipun kaliyan tenang, bening, kaliyan emut (eneng, ening, eling).

Piwulang Saking Pupuh Gambuh Serat Wedhatama 63-69.

Wucalan sembah sukma, yaiku sembah ingkang dipuntumindakaken saben kala

kaliyan ngrupikaken margi (ritual) terakhir (pepuntoning pajeng).pangresikipun

kaliyan sepaos kaliyan enget (emut) (awas, emut).pemeliharaannya kaliyan

membiasakan salira kagem menguasai kaliyan merangkul tiga alam (ingkang

dipunpangangkah yaiku: alam fisik, alam raos, kaliyan alam angan-angan). kajawi

punika, makrokosmos (jagad agung)digulung teng wonten mikrokosmos (jagad alit).

Piwulang Saking Pupuh Gambuh Serat Wedhatama 70-72.

Wucalan sembah raos, ingkang kaliyan sembah menika badhe saged memahami

hakikat (jarwi wonten) saking kesugengan (sembah raos karasa wosing

dumadi). tercapainya tanpa pitutur, namung kaliyan kesentausaan batos. wonten

riki boten wonten malih was-was kaliyan keragu-raguan, namung pitados

sepenuhnya wonten takdir (wus ilang sumelanging kalbu, amung kandel kumandel ing

takdir). dipesankan murih menawi dereng saged kantos wonten tahapan menika

ampun ngaken sampun saged, margi badhe mbisa laknat.

Piwulang Saking Pupuh Gambuh Serat Wedhatama 73.

Kagem nglampahi paring priksa-paring priksa wonten sekar menika, priyantun

kumedah-kedah sentausa kaliyan kekah penggalihipun. ngaten ugi kumedah-kedah

kantos, tawakal, ikhlas wonten penggalih, rela kaliyan nampi samukawis wonten,

berjiwa pandhita, kaliyan ngertos majeng akhir saking sugeng menika.

Piwulang Saking Pupuh Gambuh Serat Wedhatama 74.

Paring priksa murih samukawis tindak-singat dipunnyambut damelaken namungipun

(boten lumangkung), maringi pangaksami kalepatan priyantun nyamping (den

ngaksama kasisipaning sesami), menghindari tindakan tercela kaliyan sifat

angkara (sumimpanga ing pajeng dur).

Piwulang Saking Pupuh Gambuh Serat Wedhatama 75.

Paring priksa murih priyantun saged ngaotaken antawis sae kaliyan awon, murih

terpancar dimar ingkang nerwaosi penggalih (pandaming kalbu).

Piwulang Saking Pupuh Gambuh Serat Wedhatama 76-82.

Langkung kathah berisi pandangan ingkang bersifat mistis tentang raos kaliyan

wujud (endi manis, endi maben)kaliyan wucalan-wucalan benten ingkang kirang

relevan kaliyan aos-aos pamucalan karakter.